Pülümür Tarihi,Cografyasi ve Köyleri
Tunceli ilinin tarihi M.Ö. 2200 ‘lerde yörede yaşadığı saptanan Saburrular’la (Hurriler) başlar. Çemişgezek yakınlarında Pulur köyünde yapılan kazılarda Taş Devrinden Tunç Devrine kadar üç kültür katmanı bulunduğu saptanmıştır. Yörenin ilk yazılı tarihi Keban gölü kurtarma çalışmaları esnasında elde edilen çivi yazılı tabletlerden anlaşılmış olup, bölgenin İşuva adıyla anıldığı görülmektedir. Hitit’ lerin hakimiyetini M.Ö. V. yy. Med ; M.Ö. V.-III. Yy. da Pers egemenliği izlemiş, M.Ö. 332’de İskender tarafından feth edilmiştir
Ancak Pülümür ilçesinin Kapadokya Krallığı döneminde kurulduğu sanılmaktadır. Kapadokya krallığı M.S. 17 .yüzyılda Romalıların Bölgeye egemen olmasına kadar yaşamıştır. Bu bölge Roma’lılarla Orta Asya kökenli Part’lar arasında savaşlara sahne olmuştur. M.S. 395’de Roma İmparatorluğunun bölünmesinden 639’da Arap’ların eline geçinceye kadar Bizans hakimiyetinde kalmıştır. Halife Hişam döneminde (724-743) Tunceli ve yöresi Hazar Türklerinin saldırılarına uğradı. Aslında Orta Doğu tarihinde Hazarlar 585 yılından evvel görülürler. Anadolu zannedildiği gibi Malazgirt zaferinden sonra değil, çok önceden Türk kavimlerinin göçüne hedef oldu. Hazar’ların Bizans ve Arap’larla yakın ilişkileri olmuştur.
683-686’da Kafkasları aşıp Anadolu’ya giren Hazar akını Doğu Anadolu'da yerleşim göstermiş, 693’de Bizanslarla beraber Abbasilere karşı çarpışmış, bu çarpışmalar 737’de Hazar Kağanının Mervan’ a yenilerek, İslamiyeti kabullenene dek sürmüştür. Hazarlar Bizans ordusu içerisinde yer almış, İmparator Heraklius kızını Hazar Kağanına vermiştir.
Selçukluların 1071’de Anadolu’ya girişinden sonra Süleyman Şah Kumandasında Anadolu fethine katılan Mengücek Ahmet Gazi, Erzincan esas olmak üzere Pülümür’ü de içine alan Tunceli Kuzey bölgelerinde Mengücek beyliğini kurdu.1228’de Anadolu Selçuklu Sultanı Alaattin Keykubat, Mengücekleri kendisine bağladı. Horasan ve harzem yörelerinde Moğol baskısının artışı bölgedeki Türk kavimlerini batıya yöneltiyordu. Bu sırada Celalettin Harzem Şah Ahlat’ı alması üzerine Ahlat beyi Alaattin Keykubat’tan haklarının korunmasını istedi. Erzincan’ın Yassıçimen yöresinde yapılan savaşta Celalettin Harzem Şah yenildi. Yanındaki Erzurum beyi tutsak oldu. Alaattin Keykubat ülkenin doğu sınırlarını güçlendirmek amacıyla Harzem' lilerin sınır boylarına yerleştirdi.
Anadolu Selçukluları 1243’de Moğollara yenilip, 1318’de de ortadan kalktığında Anadolu' da bir çok beylikler kuruldu. XIII. yy. da Doğu Anadolu’ya göçmüş olan Akkoyunlular Tur Ali bey tarafından bir birlik oluşturdular. Diyarbakır Merkez olmak üzere Erzincan’a kadar uzanan tüm Tunceli yöresini de içine alan geniş alanda hakimiyet kurdular.
Tunceli’nin pek çok yöresinde koyun, kuzu isimli köyler; mezar başlarında koyun figürleri mevcuttur.
Pülümür’ün yakın zamana kadar “Kuzucan” ismini taşıması Akkoyunlu Devletinden gelme yerleşim yeri olması açısından dikkati çeker.
Akkoyunlular Uzun Hasan döneminde en düzenli ve güçlü devlet düzenine kavuştular. Öyle ki Osmanlı Devletiyle karşı karşıya geldiler. 1473 Otlukbeli savaşı Uzun Hasan’ın yenilgisiyle sonuçlanınca, Akkoyunlu etkinliği azaldı.
1508 de Şah İsmail Safevi’nin Akkoyunluları ortadan kaldırarak Doğu Anadolu' da kurduğu etkinlik 1514 ‘de Yavuz Sultan Selim’e Çaldıran savaşında yenilmesine kadar sürdü.
Tunceli’nin etrafını duvar gibi saran dağlar ve sarp arazi tarihin çeşitli devirlerinde yörede kurulan devletlerin hiç birine tam olarak egemenlik tanımadı ve bu devletlerde bu sarp topraklarla daha fazla uğraşmadılar. Bu da yörenin diger toplumlara kapalı kalmasına yol açtı.
Osmanlı döneminde Kuzucan (Pülümür) 1847 yılında Erzurum Vilayetinin Erzincan sancağına bağlı bir ilçe olarak görünür. 1914 de Birinci Dünya Savaşına giren Osmanlı Devleti, özellikle Doğu cephesinde büyük sıkıntılarla karşılaştı. İçerde Ermeni komitecilerin hareketi de hız kazandı. 1916 yılında Rus ordusu Erzincan önlerinde ve Pülümür’ün kuzeyindeydi. Pülümür ve yörede oluşturulan milis kuvvetleri ile kısmen çarpışmalar olduysa da Şubat 1917' de Sovyet hükümetinin kurulması ile Erzincan’da anlaşma yapıldı ve 17 Aralık 1917 de Rus ordusu Pülümür dağlarından çekildi.17 Aralık günü ilçenin kurtuluş günü olarak kutlanmaktadır.
Pülümür Cumhuriyet döneminde 1936 yılına kadar Erzincan’a bağlı İlçe olarak kaldı ve 4 Ocak 1936 da Tunceli adı ile kurulan İlin yedinci İlçesi olarak Tunceli vilayetine katıldı.
Pülümür, Tunceli İlinin Kuzeydoğusunda yeralan 1650 rakımlı şirin bir ilçedir. Tunceli İl merkezinin 67 km. Kuzeydoğusunda yer alan Pülümür’ün doğusunda Bingöl ve Kuzeyinde Erzincan İli ile Güneyinde Tunceli İl’inin Nazimiye ve Batısında Tunceli İl’inin Ovacık İlçesi bulunan İlçemiz Erzurum-Elazığ Devlet karayolu üzerinde yer almaktadır.
İlçemizin kuzeyi Mercan dağları ile çevrilidir. Bu sıra dağlar Pülümür’e doğru alçalır ve incelir. Pülümür yolu üzerinde 2100 rakımlı Pülümür Geçitinden, Mutu Köprüsü’ne inen ve bu ilçeyi demir yoluna bağlayan mıh gediğine yol verir. Arazinin hep dağlık olması nedeniyle, buralarda ekilecek, dikilecek yerler oldukça azdır. İlçemizde, hayvancılık yapılmasına uygun otlakların bulunmasına rağmen, yeterince bu otlaklardan yararlanılmamaktadır.
Pülümür ilçesine bağlı merkez dahil, Balpayam, Dağyolu, Kırmızıköprü, ve Üçdam olmak üzere toplam beş bucağı bulunmaktadır. Köylerin geneli dağınık bir yerleşim yerine sahiptir. Bu nedenle köylere bağlı mezralar bulunmaktadır. Yerleşim yerlerinin dağınık olması nedeniyle kamu kurum ve kuruluşlarınca hizmet verilmesinde sıkıntı ve güçlüklerle karşılaşılmaktadır. İlçemiz köylerinde Kırmızıköprü Mezra köyüne bağlı Uzunevler Mezrasında ve Dağyolu bucağına bağlı Süleymanuşağı Köyünde Alçıtaşı Ocağı ; Balpayam bucağına bağlı Kırklar köyünde Krom Madeni; Bozağakaraderbent Köyünde Romatizma ağrılarına , kadın hastalıklarına,bel ve sırt ağrılarına iyi gelen Kaplıca bulunmakta; Kırmızıköprü Bucağına bağlı Karagöz köyünde krom madeni rezervi bulunmaktadır.Pülümür ilçesi arazi yapısının dağınık ve dağlık olması nedeniyle geniş vadi ve yaylara sahip olduğundan dolayı, halkın % 80’ i arıcılık ve hayvancılıkla uğraşmaktadır.
Merkez Bucağına bağlı köyler:
1. Ardıçlı
2. Çağlayan
3. Çobanyıldızı
4. Göcenek
5. Hacılı
6. Zimak / Közlüce
7. Nohutlu
8. Rabat / Turnadere
Dest ( Balpayam) bucağına bağlı köyler:
1. Ağaşenliği
2. Altunhüseyin
3. Bozağakaraderbend
4. Hasangazi
5. Kayırlar
6. Kırklar
7. Kızılmescit
Seteriye (Dağyolu) bucağına bağlı köyler:
1. Qelecixe / Başkalecik
2. Seteriye / Dağyolu Bucak Merkezi
3. Dereköy
4. Pintige / Doğanpınar
5. Goburge / Kırkmeşe
6. Cors / Kulantarlası
7. Güzke / Kuzulca
8. Birastige / Salkımözü
9. Seneke / Senek
10. Mazra Silemanu / Süleymanuşağı
11. Mukuf / Ünveren
12. Yarbaşı
Kırmızıköprü Bucağına Bağlı Köyler:
1. Akdik
2. Boğalı
3. Pancilas / Çakirkaya
4. Dağbek
5. Danzige / Dereboyu
6. Efeağılı
7. Gökçekonak
8. Kabadal
9. Murdafan / Kangallı
10. Karagöz
11. Kaymaztepe
12. Askirek / Kocatepe
13. Harsi / Kovuklu
14. Mezra-Bucak merkezi
15. Cirik / Sağlamtaş
16. Sarıgül
Ustam (Üçdam) Bucağına Bağlı Köyler:
1. Bardakçı
2. Karsu / Derindere
3. Almeliye / Elmalı
4. Kırdım
5. Şampaşakaraderbend
6. Ustam / Üçdam-Bucak merkezi
Pülümür İlçesine bağlı 49 köy,5 bucak ,308 mezra bulunmaktadır. Köylerden 19'u ve mezralardan 281'i baskı ,ekonomik, sosyal ve tabii afetler nedeniyle boşalmış olup, halen 30 köy ve 27 mezra dolu bulunmaktadır.
PÜLÜMÜR
Dersim merkezinin kuzeydoğusunda yer alan Pülümür; doğuda Kiğı (Bingöl) ilçesi, batısında Ovacık, güneyinde Nazımiye ve kuzeyinde Erzincan ile çevrilidir. 1505 km2'lik yüzölçümüne sahip olan İlçenin deniz seviyesinden yüksekliği 1650 m dir.
İl merkezine 65 km uzaklıkta bulunan ilçeye Pülümür Vadisi ve Pülümür Çayı boyunca uzanan ve aynı zamanda Dersim Erzincan ili ile olan bağlantısını sağlayan karayolu üzerinden ulaşılır. Karayolu özellikle bahar ve yaz aylarında eşsiz doğa manzaralarına sahiptir.
2000 Yılı Nüfus Sayımı sonuçlarına göre İlçe merkezinin nüfusu 1893, köylerinin nüfusu 2170 kişi olup toplam nüfusu 4063'tür.
Dağlık bir yapıya sahip olan Pülümür'de kışlar çok sert ve çetin geçmektedir.En yüksek noktası 3287 m. yüksekliğindeki Bağır Paşa Dağıdır. En önemli akarsuyu il merkezine kadar ulaşan Pülümür çayıdır. Ayrıca dağların zirvesinde Navgöl, Buyer Baba Gölü, Kırdım Köyü Gölleri ve Bağır Paşa Dağı krater gölleri bulunmaktadır.
Pülümür, bulunduğu konumu itibariyle tarım yapmaya elverişli bir yapıya sahip olmadığından daha çok hayvancılıkla uğraşılan bir ilçedir. Geniş bir yayla alanına sahip olan Pülümür, hayvancılıkla uğraşanları ilkbahar ve yaz aylarında bu yaylalara çekmektedir. İlçe zengin bir bitki örtüsüne sahip olup arıcılık için çok elverişlidir. Üretilen ballar Pülümür Balı etiketiyle ambalajlanarak bütün Türkiye'de piyasaya arz edilmektedir. İlçe zengin bir krom madeni yatağına sahiptir. Ayrıca ilçede mermer, alçı taşı ve kaya tuzu çıkartılmaktadır.
Dersim-Pülümür Karayolu üzerinde yolun üst kısımlarında yer alan Gelin Odaları, Urartular döneminde burada yaşayan insanlar tarafından kayaların oyularak oda haline getirildiği ve bu odalarda yaşadıkları sanılmaktadır. Pülümür çayı üzerinde kurulu bulunan Hatun Köprüsünün yazılı bir bilgisi olmamasına karşın Selçuklular dönemine ait bir yapı olduğu tahmin edilmektedir. ilçede halk tarafından kutsal sayılan Büyük Çeşme, Büklü Dede Türbesi ve Derviş Gülabi Türbesi gibi önemli ziyaret yerleri bulunmaktadır.
Pülümür Vadisi içerisinde akmakta olan Pülümür Suyu kenarında yer alan piknik alanları yaz aylarında yöre halkı tarafından günübirlik dinlenceler için tercih edilmektedir.
ZIYARET YERLERI:
DÜLDÜL AYAGI (Linga Duldil):
Pülümüre bir kilometre mesafede Pülümür-kirmiziköprü yolu üzerindedir.Halkin kurban kesip adak adadigi bir ziyaretgahtir.Pülümür Cayi kenarinda bulunan Düldül Ayagi serin rüzgari ve buz gibi suyuyla özellikle Persembe aksamlari halkin ziyaretine ugramaktadir.
BÜYÜK CESME (Heniye Pil):
Pülümüre 20 km uzakliktadir.Pülümür-erzinca karayolunun sol üst tarafinda senek köyünün bir dagin doruguna yakin bir yerde bulunan Büyük Cesmede en dikkat ceken sey buz gibi suyun oluk oluk akmasi ve manzarasidir.Türbese vardir.derdi ,dilegi olanlar niyaz ve kurbanlariyla bu ziyaretgaha gelerek kurban keser ve dagitir,dua ederler.
BÜKLÜ BABA (Bava Buq) TÜRBESI:
Doganpinar (Pintige) köyündedir.Baba Buq dede olup cocugu olmayanlar,cocugu olupta ölenler,derdi dilegi olan herkes tarafindan ziyaret edilen bir ziyaretgahtir.Burada kurban ve adaklar kesilir ve niyazlar dagitilir.Türbesi bulunmaktadir.
DERVIS BABA (Dewres Bava) TÜRBESI:
erzincan-erzurum karayolu üzerinde bulunan Süleymanusagi köyünde bulunmaktadir.Önemli bir ziyaretgah olan bu türbenin etrafi yigma tas duvarla örülü 40-50 m2 lik bir yerdir.Duvarlari 1-1.5 m yüksekliginde olup kapisinin sol ve sag tarafinda iki adat koc heykeli bulunmaktadir.Kapinin solundaki kocun ayaginda cömertligin simgesi bir ibrik,kalcasi üzerinde bir kilic motifi yer almaktadir.Sagdaki kocun ön ayaginda bir kilic ve kama motifi,,sag ayaginda bitki motifi görülmektedir.
GÖRMEK ISTEYECEGINIZ YERLER :
1.HANIM KÖPRÜSÜ(Pirde Xanime)
Pülümüre 3 km uzaklikta ve Pülümür-Kirmizi köprü arsinda bulunmaktadir.Yapilis tarihi tam olarak bilinmemektedir.
Rivayete göre;varlikli bir hanim tarafindan Pülümür Cayi üzerinde ulasimi saglamak icin yapildigi söylenmektedir.Bu hanim tarafindan bir gecis yeri yapilmasi planlanmis ve köprünün yapimi icin bir usta görevlendirilmistir.Bu ustaya yapiminda kullanilacak taslar Tercan dan getirtilmistir.Kullanilacak tasin miktarinin belirlenmesi ve eksiksiz,fazlasiz tamamlamasi durumunda kendisiyle evlenecegi söylenmistir.Usta ne bir eksik nede fazla tas kullanmamis ve bu hanimla evlenmistir.
2.GELIN ODALARI VE MAGARALARI:
Ilce merkezine 3 km uzaklikta ve Hanim Köprüsü yakinindadir.Urartular tarafindan yapilmis olan oyma kayalardir.Icinde bir kral veya bey tahti ve tutsaklarin cezalandirildigi zindanin oldugu ,kayalarin oyularak cok derinlere oyma merdivenlerle caya ulastigi ,su alindigi gizli bir gecit vardir.
3.AGLAYAN KAYALAR:
Pülümür-Tunceli yolu üzerinde Hilbes Köprüsü civarinda bulunan bu kayanin her tarafindan sular adeta bir yagmur gibi asagi akmaktadir.Kisin asiri soguktan Aglayan Kayalar donar ve buz sutunlar meydana getirirler.
4.BUZ MAGARASI:
Dereboyu (Danzik) köyünün yakininda bulunur.Oval seklindeki kapidan girilir ve on iki bölümden olusmaktadirlar.Tavanindan tabana dogru buz sarkiclari bulunmakta ve yaz kis buzla kaplidir.yöredeki insanlar tarafindan soguk hava deposu olarak kullanilmaktadir.
5.KAR TÜNELLERI:
1968 yilinda yapilmis olan bu tüneller Pülümür-Tunceli karayolu üzerinde ve 26 adettir.Cig düsmelerine karsi yapilmistir.
6.BAGIR PASA DAGI VE KRATER GÖLÜ (KOYE BAGIRE)
3200 m yüksekliginde olan bu dag ve tepesinde bulunan krater gölü essiz bir manzaraya sahiptir.Aleviler tarafindan kutsal sayilmakta ve adak ve kurbanlar kesilmektedir.Yaz ve kis devamli kari eksik olmaz.Araba ile ulasim mümkündür.
